Javlja se kao odgovor na izloženost ekstremnom, životno ugrožavajućem stresnom događaju koji dovodi do abnormalnosti na razini neurotransmiterskih i neuroendokrinih sustava.

PTSP spada u skupinu anksioznih poremećaja, a riječ je o multisistemskom, psihičkom i somatskom poremećaju čija neurobiološka podloga nije u potpunosti razjašnjena. Javlja se kao odgovor na izloženost ekstremnom, životno ugrožavajućem stresnom događaju koji dovodi do abnormalnosti na razini neurotransmiterskih (GABA, NA, Acetil-kolin, serotonin, dopamin i endogeni opijati) i neuroendokrinih sustava prvenstveno (HHA i HHTE osi). Promjene su izražene u amigdalama, limbičkom sustavu i hipokampusu.

Što je PTSP?

Kod nekih osoba će proživljeni događaj ostati zamrznut u sjećanju, dugotrajno ih ometajući u funkcioniranju te mijenjajući percepciju, doživljaj, osjećaj i reakcije u svakodnevnom životu.

PTSP je odgođen ili produljen odgovor na stresni događaj, a ekstremni traumatski događaji predstavljaju prijetnju tjelesnom integritetu, uključujući smrtni ishod ili ranjavanje. Oni su razorni po svojoj prirodi i za čovjeka i za njegove bližnje, znače nasrtaj koji ostavlja duboke tragove u psihičkom životu osobe. Oni će kod svih sudionika izazvati strah, osjećaj užasa i bespomoćnosti. Nakon završetka stresnog događaja i kada se vanjske okolnosti vrate u normalne okvire stišat će se i gore spomenuti osjećaj. Na žalost, svi sudionici traumatskog događaja neće uspješno integrirati traumatsko iskustvo. Kod nekih će proživljeni događaj ostati zamrznut u sjećanju, dugotrajno ih ometajući u funkcioniranju te mijenjajući percepciju, doživljaj, osjećaj i reakcije u svakodnevnom životu. 

PTSP se kao dijagnoza javlja u današnjem obliku i pod tim nazivom 1980. god. i uvedena je u DSM III klasifikaciju duševnih poremećaja. Ranije su se koristili razni nazivi: veteranski sindrom (Korejski rat), vijetnamski sindrom (rat u Vijetnamu), šok od granate (I. svjetski rat), ratna neuroza i sindrom koncentracijskih logora (II. svjetski rat ), vojničko srce (Američki građanski rat).

Prevalencija PTSP-a

Kod muškaraca je PTSP uglavnom vezan uz ratno iskustvo, a kod žena za civilnu traumu

Epidemiološki prevalencija PTSP-a među stanovništvom je između 1 do 3 % pa sve do 6,8 %, što ovisi o brojnih vanjskim faktorima. Može se javiti u bilo kojoj dobi, ali učestaliji je kod mladih osoba. Kod muškaraca je PTSP uglavnom vezan uz ratno iskustvo, a kod žena za civilnu traumu (fizički napad, silovanje). Istraživanja koja su provedena na veteranima iz Vijetnama pokazuju da je 30 % vojnika razvilo PTSP-i, a 22,5 % djelomičan oblik PTSP-a. Primijećeno je da je PTSP bio učestaliji kod Hispano Amerikanaca i Afro Amerikanaca nego kod bijelaca. Istraživanja na izbjeglicama iz Kambodže, kada su na vlast došli Crveni Kmeri, pokazala su prevalenciju PTSP-a do 80 % (istraživanje je provedeno na ljudima koji su bili smješteni u logore). U Hrvatskoj, među veteranima Domovinskoga rata, prevalencija PTSP-ja je 25 %.

Etiologija PTSP-a

Kod PTSP-a smanjena je aktivnost benzodiazepinskih i opioidnih receptora što kao rezultat ima anksioznost, emocionalnu otupljenost.

Etiologija PTSP-a je multifaktorijalna, a strukturne i funkcionalne metode pretraga utvrdile su smanjen volumen i metaboličku aktivnost prefrontalnoga korteksa i hipokampusa.

Neurotransmiterski sistemi su najviše uključeni u patofiziologiju PTSP-ja:

- pojačano lučenje NA u više regija (hipokampus, hipotalamus, korteks i amigdale), osjetljivost noradrenergičkih neurona; NA sustav odgovoran je za simptome straha, pojačanu pobuđenost i iritabilnost,

- dopaminergički sustav – promjene su različite: od smanjenog lučenja dopamina (prefrontalni korteks) do pojačanog lučenja dopamina (nucleus acumbes), a dopaminergička aktivnost vezana je za hipervigilnost, paranoidnost i poremećaj pamćenja,

- smanjena aktivnost monoaminooksidaza i serotonina – povezano s depresijom,

- endogeni opijati se pojačano luče u akutnom stresu – kod PTSP-a smanjena je aktivnost benzodiazepinskih i opioidnih receptora što kao rezultat ima anksioznost, emocionalnu otupljenost.

Komorbiditeti

Među ratnim veteranima u Hrvatskoj 25 % njih je oboljelo od PTSP-a, a 60 % ih ima jedan od komorbiditetnih poremećaja: najčešći su poremećaj ličnosti, alkoholizam i depresivni poremećaj.

PTSP se kod osoba koje su bile izložene ekstremnoj traumi rijetko javlja kao samostalna dijagnoza, tako da je u 80 % slučajeva bolest praćena nekom drugom psihijatrijskom bolešću. Dakle, uz PTSP javljaju se i drugi komorbiditetni poremećaji: afektivni poremećaji, primjerice depresija, koja često prati PTSP. Posebno je nalazimo kod depresivnoga tipa PTSP-a, a praćena je autoagresivnošću, sklonošću samooptuživanju, povlačenjem, otežanim socijalnim funkcioniranjem.

Anksiozni poremećaj nerijetko prati PTSP. Najčešće je riječ o anksiozno-depresivnom poremećaju, paničnom poremećaju i disocijativnom poremećaju.  

Bolesti ovisnosti – izuzetno velik broj oboljelih od PTSP-a (20 do 30 %) ima i neku od bolesti ovisnosti, prvenstveno sekundarni alkoholizam i ovisnost o psihoaktivnim drogama, prvenstveno o opijatima. Uzimanje psihoaktivnih tvari – opijata i njihov učinak na organizam odvija se u smislu analgezije, sedacije, olakšanog usnivanja, poboljšanja osnovnog raspoloženja u smislu euforičnosti i na taj način ublažavanja simptoma PTSP-a. No u konačnici, dolazi do novoga oboljenja ovisnosti o opijatima sa svim posljedicama: somatskim, psihičkim i sociološkim.

Poremećaji osobnosti – izrazito se često vidljive kod oboljelih od PTSP-a, posebno kod ratnih veterana. 

Psihoze – psihotični poremećaji također često prate PTSP, posebno depresivna psihoza, bolest karakterizirana halucinatornim doživljajima i paranoidnim stanjima. Među ratnim veteranima u Hrvatskoj 25 % njih je oboljelo od PTSP-a, a 60 % ih ima jedan od komorbiditetnih poremećaja: najčešći su poremećaj ličnosti, alkoholizam i depresivni poremećaj.  

Klinička slika

U ekstremno traumatske događaje ubrajamo one koje izazivaju ljudi (rat, zarobljavanje, otmica, mučenje, fizička i spolna zlostavljanja), ali i one koji nisu vezani za ljudski faktor (potres, poplava, požar), kao i prometne i avionske nesreće.

PTSP se javlja kao odgovor na ekstremni stres. Pri tome se može javiti kod direktno ugrožene osobe, ali i kod osobe koja je svjedok traumatskoga događaja.

U ekstremno traumatske događaje ubrajamo one koje izazivaju ljudi (rat, zarobljavanje, otmica, mučenje, fizička i spolna zlostavljanja), ali i one koji nisu vezani za ljudski faktor (potres, poplava, požar), kao i prometne i avionske nesreće. Vrijeme između izloženosti traumi i pojave bolesti različito je dugo tako da se simptomi mogu javiti netom iza traume, ali može proći i nekoliko mjeseci do nekoliko godina, čak su zabilježeni slučajevi pojave bolesti nakon 10 i više godina od traumatskoga događaja. Tako razlikujemo rani i kasni PTSP (pojava nakon više od 6 mjeseci). Kod pojave simptoma nakon mnogo godina poslije događaja, obično je riječ o potisnutom i nerazriješenom konfliktu. Primjerice kod osobe koja je u djetinjstvu spolno zlostavljana, a u djetinjstvu nije pokazivala nikakve psihičke smetnje veće se smetnje počinju javljati tek u odrasloj dobi kad ta ista osoba ima dijete u dobi kada je sama bila spolno zlostavljana.

Za dijagnosticiranje PTSP-ja moraju biti prisutni simptomi iz sljedeće 3 skupine:

 1. traumatski doživljaj

–        stalno se ponavlja jedan ili više simptoma kao što su nametnuto sjećanje na događaj, flashback epizode, nametnute misli, a kod djece igra koja je vezana uz traumatski događaj,

–        ponavljanje uznemirujućih snova o traumi, a kod djece zastrašujući snovi koji se ne mogu povezati s traumatskim događajem,

–        opetovani osjećaj ponavljanja traume: iluzije, halucinacije, disocijativni flashback-ovi,

–        intenzivan psihički distres prilikom izloženosti vanjskom i unutarnjem događaju koji simbolizira traumu,

–        fiziološka reaktivnost na izlaganje ekstremnom podražaju,

2. stalno izbjegavanje svega što podsjeća na traumu

–        izbjegavaju se misli, osjećaji i razgovori o traumi,

–        izbjegavaju se mjesta i osobe koje podsjećaju na traumu,

–        smanjen interes i inicijativa,

–        reduciran afekt,

–        osjećaj otuđenosti i odbačenosti,

3. stalni simptomi pojačane pobuđenosti: otežano usnivanje, razdražljivost, smanjen apetit, otežana koncentracija i hipervigilnost.

Prema trajanju simptoma: ako poremećaj traje do 3 mjeseca govorimo o akutnom PTSP-u, a ako traje dulje od 3 mjeseca govorimo o kroničnom PTSP-u. Ujedno govorimo o bolesti s odgođenim početkom, ako se bolest javi nakon više od 6 mjeseci. Postoji podjela i na impulzivni PTSP (karakteriziran hetero agresivnošću i simptomima stalne pobuđenosti) i depresivni tip (autoagresivan, sklon povlačenju i samookrivljavanju). 

Liječenje

Najbolji prognostički ishod je oporavak koji uslijedi godinu dana od traumatskoga događaja. U prosjeku oko 30 % bolesnika potpuno se oporavi, 40 % djelomično, 20 % ima srednje teške simptome PTSP-a, a 10 % je bez promjene ili dolazi do značajnog pogoršanja kliničke slike.

Liječenje je vrlo kompleksno, ovisno o komorbiditetnim poremećajima koji prate bolest tako da se kombiniraju brojni psihofarmaci od antidepresiva, antipsihotika i anksiolitika, a provode se i individualne i grupne terapije oboljelih. Najbolji rezultati postižu se kombinacijom grupne terapije i psihofarmaka.

Prognoza ovisi o više čimbenika: bolja je ako je početak nagao i simptomi traju kraće, odsutne su disocijacije, osoba premorbidno dobro funkcionira i postoji sociološka podrška te nema komorbiditetnih poremećaja. Ujedno prognoza ovisi o vrsti i broju komorbiditetnih poremećaja.

Najbolji prognostički ishod je oporavak koji uslijedi godinu dana od traumatskoga događaja. U prosjeku oko 30 % bolesnika potpuno se oporavi, 40 % djelomično, 20 % ima srednje teške simptome PTSP-a, a 10 % je bez promjene ili dolazi do značajnog pogoršanja kliničke slike.